فلج مغزی یا بیماری سی پی (CP): علت، علائم و درمان با فیزیوتراپی

فلج مغزی (سی پی) اصطلاحی است که برای توصیف مجموعه‌ای از عارضه‌های عصبی تاثیرگذار بر توانایی حرکتی به کار برده می‌شود. فلج مغزی شایع‌ترین نوع ناتوانی کودکان است. این عارضه حرکت دادن بخش‌های خاصی از بدن را برای بیمار دشوار می‌کند. شدت بیماری در تمام بیماران یکسان نیست. از آنجایی که بخش‌های خاصی از مغز آسیب می‌بیند، حرکت‌های ارادی یا غیرارادی یا هر دو مختل می‌شود.

فلج مغزی مسری نیست و لزوماً بر توانایی شناختی یا ذهنی تاثیر نمی‌گذارد، به علاوه این بیماری پیشرونده نیست و با بالا رفتن سن تشدید نمی‌شود؛ حتی علائم برخی بیماران به مرور بهبود می‌یابد. بیماران دچار فلج مغزی معمولاً طول عمر معمول دارند و در بسیاری از موارد انتظار می‌رود که زندگی خوبی نیز داشته باشند.

امروزه با پیشرفت دانش در حوزه طب فیزیکی متخصصین طب فیزیکی قادر به کاهش علائم و درد در بیماران و به خصوص کودکان مبتلا به فلج مغزی هستند. هم چنین طب فیزیکی و کار درمانی نقش مهمی در افزایش و بهبود توانایی‌های حرکتی و ذهنی مبتلایان به فلج مغزی ایفا می‌کند. این درحالی است دیگر درمان‌ها نظیر دارو و جراحی‌های مغز و اعصاب تاثیر چندانی در کاهش علائم نخواهند داشت.

علل

---

علت فلج مغزی (cp) نوعی ناهنجاری یا اختلال در رشد مغز است که معمولاً پیش از تولد بروز می‌یابد. محرک دقیق فلج مغزی در بسیاری از موارد مشخص نیست. عامل‌های زیر می‌تواند منجر به بروز مشکلاتی در رشد مغز شود:

• جهش ژنتیکی باعث رشد غیرطبیعی مغز می‌شود.
• عفونت‌های بارداری که بر جنین در حال رشد اثر می‌گذارد.
• سکته مغزی جنین، یعنی اختلال در خون‌رسانی به مغز در حال رشد
• عفونت‌های نوزادی که باعث ملتهب شدن داخل یا اطراف مغز می‌شود.
• آسیب دیدن و وارد شدن ضربه به سر جنین حین تصادف وسائل نقلیه موتوری یا در اثر زمین خوردن
• کمبود اکسیژن در مغز (آسفیکسی) که مربوط به زایمان دشوار می‌شود. البته برخلاف تصور آسفیکسی ناشی از زایمان سخت به ندرت باعث سی پی می‌شود.

علائم فلج مغزی

---

فلج مغزی نشانه‌ها و علائم متعددی دارد که متداول‌ترین آنها عبارت است از:

• تغییر کردن تون عضلانی، برای مثال سفت یا شل شدن بیش از حد عضلات
• عضلات سفت و واکنش‌های اغراق‌آمیز (اسپاستیسیتی)
• سفت شدن عضلات و نرمال بودن واکنش‌ها (گرفتگی عضلانی)
• فقدان هماهنگی عضلات (آتاکسی)
• رعشه یا حرکت‌های غیرارادی
• حرکات آهسته و پیچشی (اتتوزیس)
• تاخیر در کسب مهارت‌های حرکتی مانند بالا کشیدن بدن روی بازوها، به تنهایی نشستن یا سینه‌خیز رفتن
• تمایل به حرکت دادن یک طرف بدن، برای مثال کودک فقط یک دست را دراز می‌کند یا هنگام سینه خیز رفتن فقط یک پا را می‌کشد.
• دشواری در راه رفتن، برای مثال کودک روی پنجه یا خمیده راه می‌رود، شیوه راه رفتن قیچی‌وار دارد و زانوهایش هنگام راه رفتن همدیگر را قطع می‌کند یا این که فاصله بین پاهایش بسیار زیاد و گام‌هایش نامتقارن است.
• تراوش زیاد آب دهان یا مشکلات بلع
• مشکل داشتن نوزاد برای مکیدن یا خوردن
• تاخیر در رشد گفتار یا مشکلات گفتاری
• دشواری در انجام دادن حرکت‌های دقیقی مانند برداشتن مداد رنگی یا قاشق
• مشکلات بینایی و شنوایی
• ناتوانایی‌های ذهنی
• تشنج
• ادراکات لمسی یا درد ناهنجار
• بیماری‌های دهان
• عارضه‌های روانی مربوط به سلامت ذهن
• بی‌اختیاری ادرار

عوارض

---

ضعف عضلانی، گرفتگی و انقباض عضلات و مشکلات هماهنگی از عوارض بیماری سی پی محسوب می‌شود که در دوران کودکی یا بعدها در بزرگسالی بروز می‌یابد:

• انقباض عضلانی: سفت شدن و گرفتگی شدید عضلات باعث کوتاه شدن بافت عضلات و انقباض می‌شود. انقباض مانع از رشد عادی استخوان می‌شود و به خمیده شدن استخوان‌ها دامن می‌زند. در نتیجه دررفتگی، دررفتگی جزئی یا بدشکلی‌های مفصلی بروز می‌یابد.
• سوء تغذیه: مشکلات بلع یا تغذیه‌ای باعث می‌شود که مواد مغذی کافی به بیماران دچار فلج مغزی، به ویژه نوزادان نرسد. در نتیحه رشد کودک مختل و استخوان‌ها ضعیف‌تر می‌شود. حتی در بعضی موارد لازم است که لوله تغذیه کار گذاشته شود تا کودک مواد مغذی لازم را دریافت کند.
• عارضه‌های ذهنی: برخی بیماران دچار بیماری فلج مغزی به مشکلات روحی، مانند افسردگی نیز مبتلا می‌شوند. گوشه‌گیری و چالش‌های مربوط به مدیریت ناتوانایی‌ها به افسردگی بیمار می‌انجامد.
• بیماری ریه: فلج مغزی گاهی به بیماری ریه و اختلال‌های تنفسی منجر می‌شود.
• عارضه‌های عصبی: بیماران دچار بیماری CP بیشتر در معرض ابتلا به اختلال‌های حرکتی یا علائم عصبی تشدید شونده به مرور زمان هستند.
• آرتروز: فشار روی مفصل‌ها یا هم‌راستا نبودن مفصل‌ها در پی‌آمد گرفتگی عضلانی بروز زودهنگام بیماری‌های فرسایشی (دژنراتیو) و دردناک استخوان (آرتروز) را به دنبال دارد.
• کاهش تراکم استخوان: شکستگی ناشی از کاهش تراکم استخوان (استئوپنی) از عامل‌های شایع متعددی مانند کم‌تحرکی، کمبودهای تغذیه‌ای و مصرف داروهای ضدصرع نشأت می‌گیرد.
• عدم تعادل عضلات چشم: این عارضه بر ردگیری و خیره شدن چشم اثر می‌گذارد. متخصص چشم باید موارد مشکوک به عدم تعادل را بررسی کند.

تشخیص

---

اگر پزشک خانوادگی یا متخصص اطفال احتمال دهد که کودک دچار cp است، نشانه‌ها و علائم کودک و همچنین سابقه پزشکی وی را بررسی می‌کند و معاینه کاملی را انجام می‌دهد. همچنین پزشک بیمار را به متخصصی معرفی می‌کند که در زمینه درمان کودکان دچار عارضه‌های سیستم عصبی و مغزی (متخصص  مغز و اعصاب کودکان) تخصص دارد.

متخصص آزمایش‌های مختلفی را برای تشخیص بیماری و تشخیص افتراقی انجام می‌دهد که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ام آر آی (تصویربرداری رزونانس مغناطیسی)
• سونوگرافی جمجمه
• نوار مغزی (الکتروانسفالوگرام EEG)
• تست‌های آزمایشگاهی مانند آزمایش ژنتیک

آزمایش‌های دیگر

وجود علائم زیر نیز در کودکان بررسی می‌شود:

• اختلال بینایی
• اختلال شنوایی
• اختلال‌های گفتاری یا تاخیر در گفتار
• ناتوانایی‌های ذهنی
• دیگر تاخیرهای رشدی
• اختلال‌های حرکتی

درمان فلج مغزی

---

درمان دارویی

مصرف بعضی داروها به کنترل بعضی از علائم بیماری CP، مانند گرفتگی عضلانی، حرکت غیرقابل کنترل اعضاء و تشنج کمک می‌کند. متداول‌ترین داروهایی که برای بیماران مبتلا به سی پی تجویز می‌شود، عبارت است از:

• باکلوفن
• دیازپام
• بوتاکس
• اکسکاربازپین

ارتز

حدود دو سوم از بیماران دچار فلج مغزی می‌توانند راه بروند و حرکت کنند. اما بیمار به دلیل ماهیت خاص فلج مغزی و تاثیر آن بر عضلات، مفاصل و الگوهای حرکتی نمی‌تواند به خوبی گام بردارد. چنانچه از ارتوز (آرتز) و وسایل کمکی مانند ویلچر، بریس، کمربند، باند و عصا استفاده شود، بیمار می‌تواند الگوهای معمول مربوط به حرکات عضلات و مفاصل را اجرا کند.

مدیریت درد

کودکی که از درد رنج می‌برد، نمی‌تواند از شیرین‌ترین دوران عمر لذت ببرد. به همین دلیل یافتن راه‌حلی مناسبی برای مدیریت یا آرام کردن درد یکی از مهم‌ترین اقدامات والدین است. مدیریت درد برای والدین کودکان مبتلا به بیماری فلج مغزی مسئله‌ای است که هر روز پیش می‌آید و برای آن از روش‌هایی مانند ماساژ، بیوفیدبک، دارو و ارتباط بهره گرفته می‌شود. تلاش مداوم برای تسکین درد بیمار سی پی وظیفه مهم پزشکان و والدین است.

طب فیزیکی

طب فیزیکی یکی از مهم‌ترین روش‌های درمان فلج مغزی کودکان است. در واقع اکثر پزشکان طب فیزیکی را برای تمام کودکان مبتلا به سی پی، صرف نظر از جزئی یا شدید بودن اختلال توصیه می‌کنند.

اهداف طب فیزیکی:

• غلبه بر محدودیت‌های جسمی
• افزایش استقلال بیمار
• گسترش دامنه حرکتی
• افزایش تون عضلانی
• کاهش احتمال بدشکلی استخوان
• آشنایی با تجهیزات کمکی و فراگیری روش استفاده از آنها
• افزایش تناسب، انعطاف‌پذیری، تعادل و بهبود حالت اندامی
• کاهش درد و ناراحتی جسمی

کاردرمانی

کاردرمانی به بیماران سی پی کمک می‌کند تا هنگام فعالیت در مدرسه، خانه، اجتماع و در آینده در محل کار عملکرد بهتری ارائه دهند. کاردرمانی به کودکان کمک می‌کند تا وظایف روزمره خود را با موفقیت انجام دهند.

درمانگر در یک جلسه معمول کاردرمانی تمرین‌های عملکردی مفید برای انجام وظایف روزمره را به کودک آموزش می‌دهد و او را برای انجام آنها راهنمایی می‌کند. درمانگر توانایی‌ها و همچنین محدودیت‌های فعلی کودک را هنگام تهیه نمودار هدف در نظر می‌گیرد.

گفتاردرمانی

کودکان مبتلا به فلج مغزی غالباً نمی‌توانند به خوبی واژگان را ادا کنند. گفتاردرمانی به کودک کمک می‌کند تا زبان را بهتر متوجه شود و ارتباط موثرتری را برقرار کند.

آسیب شناس زبان و گفتار روش‌هایی را می‌یابد تا کودک با موفقیت و مطابق با توانایی‌ها و ضعف‌های خود با دیگران ارتباط برقرار کند. درمان با بهره‌گیری از زبان اشاره، علامت‌ها و دستگاه‌های ارتباط جمعی انجام می‌شود.

برای تمام کودکانی که در گفتاردرمانی شرکت می‌کنند، اهداف خاصی تعریف می‌شود تا کودک موثرترین ارتباط ممکن را با دیگران برقرار نماید.

آب درمانی

آب درمانی تون عضلاتی و عملکرد فیزیکی کودکان مبتلا به فلج مغزی را بهبود می‌دهد. آب درمانی به ویژه برای کودکانی مفید است که نمی‌توانند بدون کمک راه بروند.

اگرچه آب درمانی تون عضلانی و عملکرد فیزیکی را بهبود می‌دهد، اما از این نظر که در آب، به ویژه در استخر انجام می‌شود با طب فیزیکی تفاوت دارد. همچنین در آب درمانی ترکیبی از تمرین‌های ایروبیک (هوازی) و غیرایروبیک (بی‌هوازی) به روشی آسان برای کودکان بیمار انجام می‌شود.

درمان دستی

درمان دستی درمان مکمل فلج مغزی محسوب می‌شود که در آن بر اختلال‌ها و مشکلات سیستم اسکلتی ـ عضلانی و سیستم عصبی تمرکز می‌شود. بسیاری از والدین پس از ناامیدی از درمان‌های قدیمی به درمان دستی روی می‌آورند. پژوهش‌های متعدد نشان داده است که بسیاری از کودکان دچار فلج مغزی با بهره‌گیری از درمان دستی به نتایج چشمگیری دست یافته‌اند.

درمان دستی به تسکین درد ستون فقرات، پشت، پاها، دست‌ها و گردن بیمار می‌پردازد. تکنیک‌های مختلفی برای انجام درمان دستی وجود دارد و برخی کودکان بهبودی ملموسی را پس از همان جلسه اول حس می‌کنند.