پای ضربدری ( ژنو والگوم ) عارضه‌ای است که معمولا در میان کودکان مشاهده می‌شود، هنگامی که کودک می‌ایستد زانوهای او به هم برخورد می‌کنند و از قسمت ساق پا از هم فاصله می‌گیرند. این عارضه اغلب در کودکان 3 تا 5 ساله مشاهده می‌شود و معمولا هنگامی که کودک به سن 7 سالگی می‌‌رسد به صورت خود به خود درمان می‌شود. در صورتی که این مشکل به صورت خود به خود رفع نشود، پزشک استفاده از بریس برای صاف نگه داشتن زانو، یا استفاده از کفش‌های مخصوص را تجویز می‌کند. اگر این عارضه در دوران کودکی درمان نشود، و فرد را در دوران بزرگسالی نیز درگیر کند مشکلات متعددی را برای او به وجود می‌آورد. آرتروز زانو یا ضرب دیدن زانو می‌تواند منجر به ایجاد پای ضربدری در بزرگسالان می‌شود. بهترین روش برای اصلاح پای ضربدری در بزرگسالان، صاف کردن زانوها به کمک برخی از تمرینات ورزش است.
بهترین راه های درمان زانوی ضربدری در کودکان و بزرگسالان
پای ضربدری به انحنای غیر طبیعی پاها گفته می‌شود که در این عارضه، پاها به سمت بیرون منحرف می‌شوند و در صورتی که زانوها در کنار هم قرار بگیرند فاصله بسیار زیادی بین ساق و قوزک پا ایجاد می‌شود. معمولا پاهای کودکان پا بزرگ شدن او به سمت بیرون منحرف می‌شود در صورتی که عارضه پای ضربدری وضعیت حادی داشته و حتی تا سن هفت سالگی رفع نشد باشد، باید برای پیشگیری از مشکلات دائمی به پزشک مراجعه کرد. معمولا زانوی ضربدری به ندرت باعث ایجاد مشکلات متعدد در هنگام راه رفتن می‌شود، اما در صورتی که این عارضه درمان نشود می‌تواند زمینه ابتلا به آرتروز را فراهم کند. پای ضربدری می‌تواند حتی باعث بروز مشکل در زمینه اعتماد به نفس کودک شود. اگر این عارضه در دوران کودکی نشود یا در دوران بزرگسالی بدتر شود، باید بیمار توسط پزشک متخصص به طور کامل معاینه شود. پزشک به ارزیابی وضعیت بیمار می‌پردازد و نظر خود را در خصوص بهترین روش برای اصلاح پای ضربدری در بزرگسالی بیان می‌کند. به خاطر وجود خطرات متعددی که وجود دارد، باید قبل از جراحی پای ضربدری همه روشهای غیر جراحی را امتحان کرد. در ژنو والگوم دائمی روشهای درمانی متعددی از قبیل محدودیت‌های سبک زندگی، داروهای غیر استروئیدی ضد التهاب، استفاده از بریس، ورزش درمانی، و فیزیوتراپی وجود دارد که به رفع مشکل بیمار کمک می‌کند.
علت ایجاد ژنو والگوم چیست؟
علت ضربدری شدن زانو در کودکان و بزرگسالان تا حدی متفاوت است. این علت‌ها عبارتند از:
زانوی ضربدری در کودکان
ضربدری شدن زانو در کودکان سالم در زیر 6 تا 7 سال نسبتا شایع است. ضربدری شدن پایه علت انتقال وزن کودک به قسمت بیرونی مفصل زانو رخ می‌دهد، که یک بخش طبیعی از فرایند رشد است. در اکثر موارد، ضربدری شدن پا بدون نیاز به درمان به صورت خود به خود درمان می‌شود. بدن کودک در مرحله رشد دستخوش تغییرات متعددی می‌شود، پاهای کودک نیز از این قاعده مستثنی نیستند، و به تدریج ظاهر بدن تغییر کرده و صاف تر می‌شود. در صورتی که پای ضربدری کودک به صورت خود به خود درمان نشود و فاصله بین قوزک پای او بیشتر از 10 سانتیمتر ( حدود 4 اینچ ) باشد، یا زانوهای او نامتقارن باشند، ممکن است کودک دچار مشکلات رشد یا یک بیماری خاص باشد. در اکثر موارد علت ضربدری شدن پا مشخص نیست، اما گاهی اوقات برخی از بیماریهای دوران کودکی در بروز این عارضه نقش دارند. این موارد عبارتند از:
- نرمی استخوان – یک عارضه نادر که بر رشد استخوان‌های کودک تاثیر می‌گذارد و معمولا به علت کمبود ویتامین دی رخ می‌دهد ( نور خورشید یکی از منابع ویتامین دی است. این ویتامین همچنین در ماهی‌های روغنی، تخم مرغ، غلات صبحانه، و دانه‌های غنی شده یافت می‌شود).
- بیماری های ناشی از سو تغذیه – مانند اسکوربویت ( کمبود ویتامین ث ) که بر رشد استخوان و مفاصل کودک تاثیر می‌گذارد ( این عارضه نادر است ).
- بیماری های نادر ژنتیکی – مانند سندروم کوهن، که باعث ایجاد مشکلات متعدد از قبیل اختلال در یادگیری، مشکلات پیش رونده بینایی و خم شدن مفاصل می‌شود.
- داشتن سابقه خانوادگی ناهنجاری اسکلتی می‌تواند یکی از علل اصلی ضربدری شدن زانوی کودکان باشد.
ضربدری شدن زانو در بزرگسالان
ژنو والگوم در بزرگسالان در پی ضرب دیدن زانو، مانند شکستگی استخوان درشت نی، یا برخی از بیماری های معنی مانند آرتروز زانو یا آرتریت روماتوئید رخ می‌دهد. گاهی اوقات آرتروز مفصل زانو می‌تواند باعث ضربدری شدن پا شود. پای ضربدر می‌تواند فشار زیادی را به مفصل زانو وارد کند و در نهایت باعث آرتروز شود.
نشانه‌های همراه این عارضه چیست؟
علائم پای ضربدری ( ژنو والگوم ) در کودکان و بزرگسالان عبارتند از:
علائم پای ضربدری در کودکان
هنگامی که کودک مبتلا به پای ضربدری می‌ایستد، پاهای او به سمت بیرون خم می‌شوند بنابراین فاصله بین پاها و قوزک بیشتر از اندازه طبیعی است. در صورتی که فاصله بین پا و قوزک کم باشد، پزشک آن را طبیعی تلقی می‌کند. معمولا در صورتی که فاصله بین پاهای کودکان تا سن چهار سالگی برابر با 10 سانتیمتر باشد، باعث نگرانی نخواهد بود. اما باید در موارد زیر حتما کودک را به پزشک ارجاع داد:
- در صورتی که فاصله بین قوزک هر دو پا از 10 سانتیمتر باشد.
- هنگامی که کودک می‌ایستد تفاوت بسیار زیادی که بین قوزک پاها وجود دارد مشاهده شود.
- در صورتی که قوزک پا به سمت داخل یا خارج منحرف شده باشد.
- در صورتی که کودک به علت زاویه دار شدن زانوها درد زیادی را تحمل کند.
- در صورتی که کودک برای راه رفتن مشکل داشته باشد یا طرز راه رفتن او مناسب باشد.
علائم پای ضربدری در بزرگسالان
گاهی اوقات بزرگسالان نیز دچار پای ضربدری می‌شوند. معمولا ضربدری شدن پا در افراد مسن به مشکلات مفصل مانند آرتروز یا آرتریت روماتوئید مربوط است. در مواردی که وضعیت پاها حاد باشد، نامناسب بودن وضعیت بدن می‌تواند بر سایر قسمت‌ها از قبیل مفصل ران، پاها، یا کمر تاثیر بگذارد. این امر باعث ایجاد درد، لنگی، یا مشکل در هنگام راه رفتن می‌شود.
راه های تشخیص این مشکل چیست؟
می‌توان با اندازه گیری فاصله بین قوزک هر دو پای کودک، به ارزیابی میزان ضربدری بودن پا پرداخت. برای اندازه گیری فاصله بین قوزک پاهای کودک باید او را روی تخت بخوابانید و پاهای او را به هم بچسبانید، سپس فاصله موجود را اندازه گیری کنید باید زانوهای آنها را کنار هم قرار دهید و فاصله درونی بین هر دو قوزک را تعیین کنید. اگر کودک شما 2 تا 4 ساله است و فاصله بین پاهای او 10 سانتیمتر ( 4 اینچ ) است، این مشکل معمولا با بزرگ شدن کودک رفع می‌شود. در صورتی که این فاصله بیش از 10سانتیمتر است باید کودک به لحاظ وجود مشکلات و بیماری های دیگر مورد ارزیابی قرار بگیرد. هنگام مراجعه به پزشک، ممکن است علاوه بر اندازه گیری فاصله بین قوزکها، موارد زیر نیز مورد ارزیابی قرار گیرند:
- قد کودک
- تقارن زانو
- مطابقت پاها، ران، و ساق پا
- حالت بدن کودک هنگام راه رفتن برای تشخیص وجود هرگونه ناهنجاری
گاهی اوقات عکسبرداری به کمک اشعه ایکس می‌تواند به تشخیص سایر مشکلاتی که در ضربدری شدن زانو نقش دارند، کمک کند.
زانوی ضربدری را چگونه درمان کنیم؟
درمان پای ضربدری به این موضوع بستگی دارد که چه عواملی باعث بروز این مشکل شده است. برخی از روشهای درمان ژنو والگوم عبارتند از:
بریس مخصوص زانو
در صورتی که این مشکل پس از سن 7 سالگی بروز کند، می‌توان برای کودک یک بریس شبانه تجویز کرد. این بریس به کفش‌ها متصل می‌شود. بریس زانو به اصلاح انطباق مفصل زانو کمک می‌کند، اما ممکن است تا حدودی وابستگی ایجاد کند.
استفاده از کفش و کفی طبی
بزرگسالانی که دچار پای ضربدری هستند می‌توانند برای کاهش ریسک آسیب‌های ناشی از ورزش از کفی‌های طبی که از فوم، چرم، پلاستیک، فایبرگلاس، گرافیت، یا ترکیبی از این مواد ساخته شده است استفاده کنند. این کفی‌ها به اصلاح مشکلات ساختاری کمک می‌کنند.
ماساژ درمانی اغلب برای کوکانی که دچار عارضه ژنووالگوم هستند، توصیه می‌شود. این روش درمانی باید توسط متخصص ماساژدرمانی یا متخصص طب فیزیکی انجام شود. در این روش پای بیمار در جهت‌های خاصی حرکت داده می‌شود. اصلی‌ترین هدف روش ماساژدرمانی این است که شدت ضربدری بودن پاها را کاسته و روند رشد استخوان‌ها به شکل صحیح هدایت کند. این روش درمانی بر روی کسانی که به سن بزرگسالی رسیده‌اند تاثیر بسیار کمی دارد و یا ممکن است تاثیری نداشته باشد.
فیزیوتراپی
متخصص طب فیزیکی در جلسات فیزیوتراپی می‌تواند برنامه تمرینی معینی را برای ژنووالگوم در کودکان به کارگیرد. دکتر می‌تواند این برنامه را طوری طراحی کند که موجب تقویت عضلات ضعیف شده شود. با تمرکز روی عضلات خاص نیازمند تقویت، بیمار مبتلا به زانوی ضربدری می‌تواند بدن خود را در پوزیشن درست قرار داده و تمام انواع تمرینات ورزشی را انجام دهد. علاوه بر این، حرکت‌های کششی نیز بخش مهمی از درمان زانوی ضربدری است. هنگامی که مفصل زانو به طور مداوم در موقعیت نامناسب قرار داشته باشد، ساختارهای خاص آن کوتاه و سفت می‌شوند. سفتی مفاصل و عضلات زانو می‌تواند باعث ایجاد مشکل در بازپروری و تقویت نواحی تحت درمان شود. به منظور درمان ژنووالگوم دکتر می‌تواند مفصل زانو را بررسی نموده و ساختارهای سفت شده را مشخص کند. به این ترتیب می‌توان از یک برنامه کششی مناسب برای بهبود وضعیت بیمار استفاده کرد.
دکتر همچنین می‌تواند با کمک گرفتن از درمان دستی و تکنیک‌های ماساژ به همراه بعضی امکانات مانند امواج فرا صوت برای ایجاد تغییر در وضعیت اندام‌ها و هماهنگ کردن آنها با یکدیگر استفاده نماید. ارزیابی کامل دکتر می‌تواند به تعیین نواحی اصلی عامل ایجاد محدودیت در ارتباط با مشکل کمک موثر نماید. در بعضی موارد، عدم قرارگیری صحیح زانو یک عامل ثانویه است که در نتیجه مشکل در ناحیه لگن ایجاد شده است. با آزاد کردن گرفتگی ایجاد شده در نواحی خاص، می‌توان تعادل لازم را با ترمی‌م کوتاه شدن عضلات یا کشیدگی آنها در محل مفصل زانو ایجاد کرد. توجه داشته باشید که بدن هر بیمار دارای شرایط خاص و منحصر به فرد برای خود می باشد و به همی‌ن خاطر مشاهده این مشکل در افراد مختلف می‌تواند دلایل متفاوت و در نتیجه درمان‌های متفاوت داشته باشد. در بعضی موارد، پای ضربدری یک مسئله بایو مکانیکال است که امکان رفع آن با استفاده از تکنیک‌های فیزیوتراپی وجود دارد.
ورزش درمانی
انجام دادن برخی از تمرینات ورزشی می‌تواند به تقویت عضلات ابداکتور در قسمت خارجی ران کمک کند و از میزان انحنای زانوها بکاهد.
اسکات با کش ورزشی
برای انجام این تمرین، کش ورزشی را درون زانوهای خود قرار دهید پس ران‌های خود را از هم فاصله داده و بایستید. سعی کنید با کشیدن زانوهای تان به سمت بیرون به کش ورزشی فشار وارد کنید، سپس باسن خود را به سمت عقب هدایت کنید و زانوهای خود را خم کنید تا ران‌های شما به موازات کف اتاق قرار بگیرد. پس سعی کنید زانو و باسن خود را صاف کنید و به نقطه شروع برگردید مجددا شروع به تمرین کنید. برای تقویت زانو باید روزی دو تا سه بار که هر مرحله شامل شش تا هشت بار تکرار است، این تمرین را انجام دهید. به تدریج که قوی تر شدید می‌توانید تعداد دفعات تمرین کردن را به 15 بار برسانید. می‌تواند از دمبل برای تقویت بیشتر استفاده کنید، بدین منظور باید دمبل‌ها را در دست خود نگه دارید و از یک کش ورزشی محکم تر استفاده کنید.
دراز کشیدن به پهلو و بلند کردن پاها
برای انجام این تمرین باید به پهلو دراز بکشید و اطمینان حاصل کنید که بدن شما کاملا صاف است و سرتان را روی بازوی خود قرار داده اید. برای انجام این تمرین باید از خم شدن به سمت جلو یا عقب خودداری کنید. سعی کنید تا جایی که می‌توانید و بدن شما انعطاف دارد. پای شما به سمت پائین باشد. به آرامی پای خود را به نقطه شروع برگردانید. پس این تمرین را با پای خود مخالف انجام دهید.
دراز کشیدن به پهلو و چرخش پا به سمت بیرون
برای انجام این تمرین باید به پهلو دراز بکشید و کمر خود را به صورت صاف به دیوار بچسبانید. پای خود را خم کنید و کف پای تان را به دیوار بچسبانید و تا جایی که می‌توانید آن را به باسن خود نزدیک کنید. برای انجام این تمرین باید سر خود را روی دست تان قرار دهید. پاهای تان را کنار هم قرار دهید، سپس پاهای فوقانی را به سمت بالا و به طرف دیوار بچرخانید. حدود یک تا دو ثانیه در این حالت بمانید، سپس به آرامی پای خود را پائین بیاورید و مجددا این حرکت را تکرار کنید. در مرحله بعد می‌توانید روی پهلوی دیگر خود دراز بکشید و این تمرین را دقیقا همانند پای مخالف انجام دهید.
فشار دادن بدن به دیوار
برای انجام این تمرین سمت چپ بدن خود را مقابل دیوار قرار دهید. شانه و باسن سمت چپ خود را به دیوار تکیه دهید. زانوی چپ خود را به صورت زاویه 90 درجه خم کنید. سعی کنید با استفاده از پای راست خود، بدنتان را به دیوار فشار دهید. حدود 20 تا 30 ثانیه در این حالت باقی بمانید. چند ثانیه استراحت کنید، سپس مجددا این تمرین را به کمک پای مخالف خود انجام دهید. پس از آنکه عضلات ران شما قوی تر شد، می‌توان مدت زمان تمرین را به 60 ثانیه برسانید.
یوگا
یوگا مزایای زیادی برای انواع مشکلات عضلانی اسکلتی، از قبیل پای ضربدری، دارد. پای ضربدری جزء ناهنجاری‌های عضلانی اسکلتی است که منجر به کاهش مطابقت زانو شده و قسمت‌های فوقانی پا از قبیل استخوان ران، در تست نی، و بافت¬های مجاور را درگیر می‌کند. در صورتی که به طور مداوم از تمرینات یوگا بهره بگیرید، به بازآموزی عضلات و بهبود سطح کلی عملکرد بدن خود کمک خواهید کرد. قبل از شروع این تمرینات باید با پزشک خود مشورت کنید.
مزایای تمرینات یوگا
یوگا مزایای زیادی برای عارضه زانوی ضربدری دارد. یوگا تحت عنوان فعالیت ذهن – بدن شناخته می‌شود. که باعث افزایش سطح آگاهی بدن، افزایش سطح تمرکز، و آگاهی ذهنی می‌شود. یوگا باعث آرامش بدن، کاهش سطح استرس، و در نتیجه کاهش درد می‌شود. انجام دادن تمرینات یوگا به صورت گروهی می‌تواند به رفع تنهایی و انزوا، و ایجاد حس اجتماعی شدن کمک کند. تمرینات یوگا مزایای دیگری نیز دارد، شما می‌توانید تمرینات یوگا را هنگامی که روی صندلی نشسته اید، ایستاده‌اید، یا دراز کشیده‌اید، انجام دهید. به این ترتیب می‌توان گفت اکثر بیماران می‌توانند از تمرینات یوگا بهره بگیرند. مزایای دیگر تمرینات یوگا عبارتند از بهبود آگاهی خلقی، افزایش تمرکز و میزان حساسیت، افزایش آستانه تحمل درد، انعطاف پذیری شغلی، و کنترل وزن تمرینات یوگا با بهبود وضعیت بدن و وزن آن به بهبود سلامت زانوها کمک می‌کند.
یک نمونه از تمرینات یوگا
شل کردن عضلات داخلی ران نقش مهمی را در افزایش انعطاف پذیری مفاصل آن ایفا می‌کند؛ که این امر به بهبود انطباق زانو کمک می‌نماید. انجام دادن تمرینی که تحت عنوان انگشت شست پا شناخته می‌شود، می‌تواند به بیمار کمک کند. برای انجام این تمرین به پشت دراز بکشید و پاهای خود را صاف نگه دارید. به آرامی پای راست خود را بالا بیاورید و نفس تان را بیرون بدهید و زانوی خود را به شکم نزدیک کنید، می‌توانید برای افزایش میزان کشش عضلات، دست‌های‌تان را روی زانو قرار دهید. پای راست خود را بالا بیاورید و سعی کنید هر دو دست تان را به آن برسانید و نگه دارید. به آرامی نفس بکشید و زانوی راست خود را صاف کنید و پاشنه خود را به سمت بالا بلند کنید. سعی کنید هنگامی که دست‌های‌تان را برای گرفتن کف پای خود بالا می‌برید، صاف نگه دارید. پای خود را تا آنجا که به صورت عمود قرار بگیرد، بالا ببرید و سعی کنید که شانه خود را به کف اتاق فشار دهید. در هنگام انجام این تمرین باید بتوانید کشش قسمت پشت پاشنه خود را احساس کنید، سپس برای شل کردن استخوان ران در ناحیه لکن باید شروع به کشیدن انگشت شست خود نمایند.
عمل جراحی
در صورتی که بیمار همه روشهای فوق را امتحان کرده باشد اما نتیجه‌ای به دست نیاورده باشد، انجام عمل جراحی می‌تواند یک روش مفید برای رفع مشکل بیمار باشد. عمل‌های جراحی اصلاح کننده وضعیت زانو برای کودکان 10 تا 11 ساله عالی است اما نتایج حاصل از این عمل جراحی در بزرگسالان همانند کودکان نخواهد بود. معمولا پزشکان انجام عمل جراحی اصلاح زانو را برای بزرگسالان توصیه نمی‌کنند، جراحی تعویض کامل مفصل زانو بهترین روش برای اصلاح پای ضربدری در بزرگسالان است. جراحی تعویض مفصل زانو همانند سایر روشهای جراحی با عوارض و خطرات متعددی همراه است، بنابراین بیمار باید قبل از عمل با جراح مشورت کند.
